Langsheen de Boomsestraat, de Nielsestraat en de Kapelstraat in Niel, Boom en Rumst, renoveren teams van drie maatwerkbedrijven de historische muurtjes van de steenbakkerstunnels. Deze tunnelmuurtjes behoren tot het kleinschalig bouwkundig erfgoed. Tientallen van zulke tunnels verbonden de kleiputten met elkaar en met de steenbakkerijen. Het tunnelnetwerk in de Rupelstreek is als transportsysteem tussen ontginningsvelden trouwens uniek in de wereld. De oudste exemplaren trotseren al bijna 200 jaar weer een wind, een renovatie was dan ook aangewezen. Voor de maatwerkbedrijven die de restauratie op zich nemen, is dit alvast een interessante opdracht. De tunnelmuurtjes zijn allemaal anders in baksteen opgetrokken, waardoor de metselaars-in-opleiding veel verschillende technieken leren kennen.
De drie straten Boomsestraat, Nielsestraat en Kapelstraat, vormen samen de oude provinciale baan N148 en lopen als hogergelegen ruggengraat tussen de oude kleiputten door. Samen met enkele meer lokale wegen voor groot verkeer, is de provinciale baan zowat het enige wat nog op de oorspronkelijke hoogte van het landschap ligt. Voor de rest is zowat de hele omgeving meer of minder uitgegraven. Vanop de baan kun je de dieper liggende kleiputten nu meestal niet meer zien liggen. Vaak zitten ze verscholen achter woningen, bomen of schuttingen. Op de hoogte van de provinciale baan zelf zijn de oude tunnelmuurtjes daardoor de duidelijkste aanwijzingen van wat zich hier eeuwenlang in de diepte heeft afgespeeld. Met de herstelling van de veertien muurtjes zie je nu ook vanop de baan hoe talrijk de kleiputten hier wel zijn.
“De kleiwinning en de baksteenindustrie zijn ongelooflijk belangrijk voor de identiteit van de Rupelstreek, maar vanop de hoogte van de N148 merk je daar nauwelijks iets van”, zegt gedeputeerde Luk Lemmens. “Met het herstel van de tunnelmuurtjes langs de provinciale baan behouden we dus niet alleen een uniek stukje erfgoed, we zetten ook het streekkarakter extra in de verf. Vanuit de provincie zijn we met het gebiedsprogramma Rupelstreek sterk bezig met die streekidentiteit. Bewoners komen zo meer te weten over wat zich in hun eigen achtertuin heeft afgespeeld, en ook voor het lokale toerisme en de populaire ‘dicht-bij-huis-vakanties’ is het belangrijk om de bakstenen troeven in ere te herstellen.”
Muurtjes als valpreventie
De eerste kleistekers in de Rupelstreek zijn beginnen graven langs de rivier zelf. Later schoof de kleiontginning meer en meer naar het noorden en werd ze steeds grootschaliger. Daarbij verdwenen huizen, lokale wegels en zelfs hele gehuchten letterlijk mee onder de schop. Alleen de provinciale baan zelf en enkele grotere lokale wegen konden als doorgangsweg niet zonder meer worden afgegraven. Na verloop van tijd staken wegen als de Nielsestraat als een verhoogde ruggengraat uit tussen de diep uitgeholde kleiputten. Om hun klei en ongebakken bakstenen vanuit die putten tot bij de Rupel te krijgen, moesten in Noeveren de arbeiders altijd opnieuw de helling van de Nielsestraat op en af. Een lastig en tijdrovend karwei.
Begin 19de eeuw vroegen de steenbakkers daar dan ook toestemming om onder de Nielsestraat door een tunnel te bouwen. Zo konden ze hun vracht sneller en met minder moeite verplaatsen. Steenbakkerijen in Boom, Terhagen, Hemiksem en Niel namen deze oplossing over. De tunnels zelf – bouwtechnisch gezien zijn het eigenlijk bruggen – dwarsten zo de belangrijkste straten en de spoorlijn 52 Puurs – Antwerpen-Zuid. Ze vormden een uniek transportsysteem tussen de vele kleiputten, enig in de wereld. Bovenaan de tunnels moesten muurtjes voorkomen dat voorbijgangers vanop de straat in de diepte vielen.
“Je kon hier wel degelijk lelijk vallen. Op de meeste plaatsen was de helling nog zacht glooiend, maar ter hoogte van de tunneltjes was dat toch gemakkelijk ineens 5 tot zelfs 15 meter recht naar beneden,” zegt Inge De Ridder, schepen van Toerisme in Boom. “Vergeet ook niet dat de arbeidsomstandigheden in die tijd heel hard waren, en dat vele arbeiders het stof en de miserie wegspoelden in de talrijke dorpscafés. Wie weet hoe vaak de muurtjes hun nut hebben bewezen wanneer mensen niet meer kaarsrecht naar huis liepen.”
Arbeiders in de jaren 1930 bouwen een tunnel onder de Nielsestraat door. Om te vermijden dat mensen vanop straat in de diepte vielen, werden bovenaan langs de straatzijde tunnelmuurtjes gebouwd. Het steenbakkerstunnelnetwerk dat de Rupelse kleiputten met elkaar verbindt onder wegen en spoorlijnen door is uniek in de wereld.
Leerzame opdracht voor metselaars
De oudste muurtjes dateren van de eerste helft van de 19de eeuw, de jongste van de jaren 1980. Voor de metselploegen van maatwerkbedrijven Groep Intro, Vlotter en 3W+ is die verscheidenheid net interessant.
“Doordat ze zoveel verschillen in ouderdom, en doordat de metselaars zich indertijd bedienden met de baksteenoverschotten van hun eigen steenbakkerij, zijn geen twee tunnelmuurtjes gelijk”, vertelt ploegbaas Danny Van Lijsebeth van 3W+. “Elk muurtje vraagt om een eigen aanpak, waardoor onze metselaars groeien in hun technieken. Voor ons is dit dus zeker een interessant project.”
Voor het volledige project is in totaal een kleine 200.000 euro uitgetrokken. 65% van de kosten wordt gesubsidieerd door het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO), toegekend door de Vlaamse Overheid en Provincie Antwerpen. De overige middelen komen van de provincie Antwerpen, de gemeenten Boom, Niel en Rumst en het Regionaal Landschap Rivierenland.